Samenwerkende Hoornse boekhandelaren

Eerder verschenen in 'De Speelwagen', 9e jaargang, 1954, No. 9, pagina 264-269.
Uitgave: Historische Genootschappen in Hollands Noorderkwartier.
Auteur: J. M. Charisius-De Leur.

(Bij het 200-jarig bestaan van de firma Vermande Zonen, 1955)

Dank zij bewaard gebleven papieren van de oudste, thans nog bestaande Hoornse boekhandel, die der firma Vermande Zonen, krijgen we een indruk van dit bedrijf in vroeger dagen.
Lodewijk Vermande¹ (1735-1809) vestigde zich in 1755 te Hoorn als boekhandelaar.
In 1795 volgde Jan Vermande (1775-1850) hem op. Tevens was Jan Vermande collecteur der Staatsloterij.
Van het begin der Staatsloterij tot heden zijn alle firmanten collecteur geweest. Gedurende de overheersing van Napoleon werd deze administratie in het Frans gevoerd. De loterijbriefjes, benevens de trekkingsplannen werden op eigen drukkerij der firma Vermande gedrukt. De loterijbriefjes op papier met watermerk „Gebrs Vermande”. Twee schepvormen van koperdraad, waarmede deze vellen geschept werden, bevinden zich nu in het Westfries Museum te Hoorn, benevens enige vellen van het geschepte papier. (zie afb.)

Schepraam voor het maken van Oud-Hollands papier voor het
drukken van de Staatsloten door de firma Vermande, Hoorn.
(Westfries Museum, P. Nooteboom)

Indien uw bet-overgrootvader een loterijbriefje bij de heren Vermande gekocht zou hebben, zou zijn nummer en naam genoteerd zijn met een ganzeveer, gedoopt in inkt, welke door de firma zelf bereid was. Honderdvijftig jaar werd deze zo vervaardigd, tot in de twintigste eeuw de grote inktfabrieken kwamen. Vooral notarissen gebruikten deze inkt, daar ze zo mooi zwart en glanzend was en niet verbleekte.
Voor de aardigheid laat ik de oude inktrecepten van 1770 volgen.

roode inkt recept

½ µ Rood Brasilie hout
¼ µ Aluyn roode
2 Loot Gom
4 bottels Azijn. Zet dit met ¼de van de voornoemde Aluin een etmaal te trekken en als het gekookt zal worden de overige Aluin er bij en dan niet langer koken als ¼ uur.

swart inkt recept

4 µ Galnoten
2 µ Gom
1½ µ koper rood
3 Pintjes Azijn
1 Pintje Brandewijn
2 Emmers Regenwater
2 loot Granaatschillen
2 Handen Zout

Dit alles werd in een groot vat gemengd waarin gedurende verscheidene maanden dagelijks met een stok geroerd moest worden. Na drie of vier maanden was het brouwsel klaar hetwelk wat zuur rook, naar de azijn, doch overigens een voortreffelijke inkt was. In wijnflessen afgetapt, werd ze voor ƒ 1 per fles verkocht.
Ook de drukinkt werd door de firma zelf bereid. Hiertoe werd een olielamp onder een tentje van zeildoek in de tuin geplaatst en liet men de lamp walmende branden. De zwarte walmvlokken werden van de binnenzijde van het zeildoek afgeklopt en met een weinig lijnolie op een gladde marmeren steen met een dito wrijfsteen tot drukinkt, zo dik als olieverf, gewreven. Ze was dan gereed voor gebruik.
De gekleurde drukinkten werden vervaardigd door carmijn-, oker-, of indigopoeder met een weinig lijnolie tot inkt te wrijven.
In het Westfries Museum staat een verkleind model van een ouderwetse drukpers. Eenzelfde pers bevond zich tot 1939 in de drukkerij van Vermande Zonen, waarschijnlijk de eerste drukpers door de firma gebruikt.
Met een handrol werd de inkt op de lettervorm gebracht en onder sterke druk afgedrukt. Hierdoor ontstond een diepe moet aan de achterzijde van het drukwerk, waarom het papier tussen gladde vellen carton in een pletmachine weer gladgeknepen werd. Een tijdrovende wijze van drukken.
In het begin had Lodewijk Vermande geen eigen drukkerij, want volgens oude rekeningen drukte in 1770 Hendrik Boldingh (gedoopt te Hoorn 11 October 1739) en Jan Pzn. Wognum, in 1772 C. Brouwer en in 1775 P. Keyzer voor hem, die toen in de Kerksteeg zijn zaak had.
Op 6 April 1822 kocht Jan Vermande, boekdrukker, van Annetje Pet², weduwe van J. Breebaart, in leven boekhandelaar, te Hoorn voor ƒ 2800 het pand op het Grote Noord met een huis annex uitkomende op het Nieuwe Noord, waar sedert 1940 het pand van de heer P. van Wijk staat. Jan Breebaart had dit perceel in 1804 gekocht van Pieter Beets.
Genoemde Jan Vermande had twee zonen: Lodewijk (1815-1896) en Jan (1818-1901) die omstreeks 1841 de zaak overnamen en voortzetten onder de naam „Gebrs Vermande”. Zij gaven o.a. de bekende boeken van C. A. Abbing: Geschiedenis der stad Hoorn uit en tevens de Geschiedenis der Kerkhervorming te Hoorn, door J. A. Snellebrand.
De gebroeders Vermande werden door hun zoons in 1872 opgevolgd nl. door Johan, geb. 1849 (zoon van Lodewijk) en Jan, 1844-1915 (zoon van Jan); Johan bleef ongehuwd.
In 1905 ging de zaak toen over aan de vijfde generatie, Jan Vermande (zoon van Jan). Deze zette de boekhandel, drukkerij, binderij en linieerinrichting nog voort tot het najaar 1939. De zaken werden toen gelikwideerd; alleen de Staatsloterij en schoolboekhandel (echter zonder winkelbedrijf) zijn tot heden gedreven, eerst in een perceel op het Grote Oost, sinds 1950 in zijn woonhuis: Koepoortsweg 73. In 1932 nam de heer A. J. Allan, boekdrukker te IJmuiden, de uitgave van gemeente- en polderdrukwerk, later ook van kerkelijk drukwerk, over onder de naam Vermande Zonen. Sedert 1951 voert hij voor zijn gehele bedrijf (ca. 80 man personeel) de naam Vermande Zonen.

Winkel en woonhuis der firma Vermande en Zonen
aan het Grote Noord te Hoorn.
(Naar foto Westfries Museum, foto P. Nooteboom)

Uit het archief blijkt dat er tussen de Hoornse boekhandelaren een vrij intensieve samenwerking bestond. De schepen van de O.I.C., welke van Hoorn uitvoeren, werden door enkele samenwerkende boekhandelaren van papierwaren en schrijfbehoeften voorzien, terwijl alle boekverkopers binnen de stad Hoorn op 19 December 1780 een contract sloten, om viermaal per jaar bijeen te komen om over de drukkerij en boekhandel te spreken.
L. Vermande, Jan van Ophem en Jan van Slee werden toen met algemene stemmen tot gecommitteerden benoemd, die de vergaderingen moesten voorbereiden.
De tijd der bijeenkomsten was bepaald op vijf uur, wie er om half zes niet was moest twee stuivers boete betalen.
Voorts moesten de confraters zich stipt houden aan de door hen vastgestelde prijslijst van druk-, linieer- en bindlonen op boete van ƒ 25, ten bate van de Gereformeerde (Hervormde) diaconie-armen te Hoorn.
Ook verbonden de deelgenoten zich om na het overlijden van iemand, niet te zullen solliciteren naar het drukken van „Rouwmissiven of begravingsbrieven”. Wie dit verbod overtrad kreeg eveneens ƒ 25 boete.
Het contract werd ondertekend door: Lodewijk Vermande, Jan van Slee, Jan van Ophem, Willem Breebaart, T. Tjalingius, Jan Poelenburgh, de weduwe Jan Boldingh en Zoon, Jan Korver, Cornelis Brouwer, Frans Swidde, Stefan Sant, Jan Breebaart, Juriaan Bakker, de Erve R. Beukelman en Trijntje Duyn.
Het originele contract is geschreven op een zegel van twaalf stuivers en met het cachet van Vermande, Ophem en Van Slee gezegeld.
Uit de aantekeningen blijken verder de volgende mutaties: De weduwe Boldingh overleed in 1782 (bedoeld wordt Metje Boldingh-Helt, gedoopt te Hoorn 4 December 1711, de weduwe van Jan Boldingh, gedoopt te Hoorn 3 Maart 1711 Trijntje Duyn, overleed in 1783. T. Tjalingius vertrok in 1784 naar Friesland, terwijl de Erve Beukelman in 1792 niet meer bestond.
De lijst van confraters op 13 Februari 1796 ziet er als volgt uit: Jan van Slee, Jan Breebaart, J. Korver, C. Brouwer, E. van Rijen, L. Vermande, J. Bakker, F. Swidde, J. Poelenburg en Ph. Houtkoop.
Later werden ook lijsten samengesteld voor de verkoopsprijzen van de kerkboeken en bijbels.
De prijzen der couranten, jaarabonnementen, waren in 1794:

De Haarlemse	ƒ 7.10.—	De Leidse	ƒ 8.—.—
De Amsterdamse	ƒ 7.—.—	De Rotterdamse	ƒ 8.—.—
De Vaderlandse	ƒ 5.10.—	De Zuidhollandse	ƒ 7.—.—
De Nederlandse	ƒ 5.10.—	De Delftse	ƒ 6.10.—
De Goudase	ƒ 12.—.—	De Utrechtse	ƒ 10.10.—
De Haagse	ƒ 11.—.—

Op de prijzen voor advertenties, onverschillig in welke krant, kregen zij bij drie volle regels zestien stuivers rabat.
Een aardig inzicht krijgen we in de schoolboeken die door de Westfriese jeugd in 1796 gebruikt werden. Op de prijzen genoten de „Schoolmeesters” reductie. (zie tabel blz. 268)

Lijst van het schoolgoed	Particulier	Schoolmeester
A. b. boekjes	ƒ —. 2.—	ƒ —. 1.12
Klijn A. b. boekjes	ƒ —.—.12	ƒ —.—. 8
Groote dito met dunne bladen	ƒ —. 1.—	ƒ —. 1.—
dito met dikke bladen	ƒ —. 1. 8	ƒ —. 1. 4
Categissemissen	ƒ —. 2.—	ƒ —. 1. 8
Letterkonsten	ƒ —. 2.—	ƒ —. 1. 8
Bortsius kort begrip	ƒ —. 2.—	ƒ —. 1. 8
Bortsius kl. vraagjes	ƒ —. 1. 8	ƒ —. 1.—
dito met Afdeelingen	ƒ —. 2.—	ƒ —. 1. 8
Kuypers Rijmen	ƒ —. 5.—	ƒ —. 4.—
ditto spelling 1ste deel	ƒ —.—.12	ƒ —.—. 8
ditto spelling 2de deel	ƒ —. 1. 8	ƒ —. 1.—
ditto spelling 3de deel	ƒ —. 1. 8	ƒ —. 1. 4
ditto spelling 4de deel	ƒ —. 2.—	ƒ —. 1. 8
ditto spelling 5de deel	ƒ —. 2. 8	ƒ —. 2.—
Huygelenb: woordenboek	ƒ —. 4.—	ƒ —. 3.—
Schat der Talen	ƒ —. 5.—	ƒ —. 4.—
Schets der N. Historie	ƒ —. 5.—	ƒ —. 4.—
M. van Lints Cijfering 1ste deel	ƒ —. 7.—	ƒ —. 6.—
M. van Lints Cijfering 2de deel	ƒ —. 8.—	ƒ —. 7.—
M. van Lints Cijfering 3de deel	ƒ —. 9.—	ƒ —. 8.—
M. van Lints Cijfering 4de deel	ƒ —.10.—	ƒ —. 9.—
Bartjes 1ste deel	ƒ —. 6.—	ƒ —. 5.—
Enchuyzer	ƒ —. 6.—	ƒ —. 5. 8
Enk. Hellingboeken	ƒ —. 3.—	ƒ —. 2. 8
Dubb. dito	ƒ —. 4.—	ƒ —. 3. 8
Evangeliums Mis: Davidssenb., Cronijke Trap der Jeugd en Mis: Davids	ƒ —. 3.—	ƒ —. 2. 8
Heylige en gekleurd papier, 't boek	ƒ —. 6.—	ƒ —. 4.—
Cits en Marmer	ƒ —.12.—	ƒ —.10.—
Prijzen afgezet 't stuk	ƒ —. 3.—	ƒ —. 2. 8
Prijzen Swarte 't stuk	ƒ —. 1. 8	ƒ —. 1. 4
Boutjes 't 1000	ƒ  4.—.—	ƒ  3.10.—
Schagten	ƒ  3.—.—	ƒ  2.10.—
Griffen	ƒ  1.—.—	ƒ —.12.—

Boven stipte ik reeds even aan de samenwerking met betrekking tot de leveranties aan de schepen. Het is verbazingwekkend hoeveel papier er mee ging! Met een schip werd tussen de ƒ 1000 en ƒ 1200 per keer verzonden, terwijl er ongeveer om de vier jaar een schip naar Bengalen of China ging, waarvoor de rekening ƒ 400 à ƒ 600 hoger was. Ook namen de boekhandelaren op zich de zorg voor het schoonmaken der zeekaarten (acht stuivers) en het opnieuw inbinden van de scheepsboeken.

In 1777 werden de schepen de „Burgemeester Gallis” en de „Burgemeester Schagen” door de gezamenlijke boekverkopers de Erve Beukelman, W. Breebaart en L. Vermande van papier voorzien. Uit de rekeningen blijkt steeds dat de helft van de winst vermoedelijk naar de opdrachtgever gaat. Van het overblijvende kreeg de Erve Beukelman de helft en W. Breebaart en L. Vermande ieder een kwart.
Op 11 Mei 1779 is gedateerd de papierrekening voor het schip „'s Lands Eysch” met een winst van ƒ 35.18.-. De papierrekeningen voor hetzelfde schip bedroegen op:
1 Februari 1780 ƒ 1480.1.-
2 Februari 1781 ƒ 1747.2.8
5 Februari 1783 naar Indië ƒ 1455.15.8
In September 1784 was er weer een rekening. Om u een indruk te verschaffen van wat er mee ging, neem ik de opsomming over voor het schip „'s Lands Eisch”, dat toen naar Indië ging.

's Lands Eisch naar India Sept. 1784	inkoop prijs	verkoop prijs	hoe swaar de riem	montant van riemen bij elkaar	avans ieder riem	avans van het geheel
125 riem groot mediaan	ƒ 8.5:	ƒ 10.10:	38 µ	ƒ 1312.10:	ƒ 2.5:	ƒ 281.5:
45 riem klijn mediaan	ƒ 5::	ƒ 7.5:	18 µ	ƒ 326.5:	ƒ 2.5:	ƒ 101.5:
100 riem klijn mediaan drukpapier	ƒ 2::	ƒ 4.2:	12 µ	ƒ 410::	ƒ 2.2:	ƒ 210::
200 riem ordinair schrijfpapier	ƒ 3.9:	ƒ 5::	10¾ µ	ƒ 1000::	ƒ 1.11:	ƒ 310::
400 bladen bortpapier		ƒ 8.5:		ƒ 33::
2000 pennenschagten oranje band	ƒ 3::	ƒ 6.5:	2½ loot	ƒ 12.10:	ƒ 3.5:	ƒ 6.10:
25000 dito rootband	ƒ 4::	ƒ 7.5:	3 loot schraal	ƒ 181.5:	ƒ 3.5:	ƒ 81.5:

Een riem is 480 vel. Met dit schip gingen dus 225600 vel papier en 27000 ganzenveren mee, samen ruim 4450 kg. Ik vraag mij af met welke bedoeling zoveel papier en ganzenveren telkens met elk schip werden meegegeven. Waarschijnlijk wilde men het onderweg verkopen. Wat onverkocht bleef werd blijkbaar te Batavia in het Comptoir van de O.I.C. opgeslagen.
In deze eeuw vond de fungerende archivaris aldaar nog manden vol oud, vergaan blanco papier.
's-Gravenhage

J. M. Charisius-De Leur

1 Zie voor de genealogie Vermande: Het Nederlandsch Patriciaat, jaarg. 1925, blz. 348.
2 Annetje Pet,geb. 18 Januari 1762, gest. 18 Febr. 1846. Zij trouwde 18 October 1781 met Jan Breebaart, geb. 28 October 1759, gest. 14 Februari 1813.